الگوگیری و نقش آن در زندگی انسان

مقدمه

عامل دیگرى که مى‏تواند در زمینه ایجاد تحول روحى و معنوى منشأ تأثیرات بسیارى باشد، شناخت و ارتباط با الگوهاى رشد و تعالى است. این ارتباط دو ویژگى برجسته به همراه دارد: یکى این‏که انسان در روح‏هاى بزرگ کششى خاص مى‏یابد و به سمت آن‏ها جذب مى‏شود؛ مثل انسانى که در قله کوه قرار دارد، خود را به آسمان و فضاى لایتناهى نزدیک‏تر مى‏بیند و نوعى سبکى و حالت پرواز در خود احساس مى‏کند. ویژگى دوّم این است که وقتى انسان با مشکلات و موانع تحوّل روحى روبه‏رو مى‏شود، با مطالعه در زندگینامه بزرگان و شخصیّت‏هاى فرزانه تاریخ و فرهنگ و استفاده از معادلات و فرمول‏هایى که آن‏ها براى عبور از تنگ‏ناها به کار برده‏اند، مى‏تواند مشکلات خود را مرتفع سازد. عامل دیگرى که در این مسیر لازم است، یافتن الگو است؛ یعنى انسانى کامل براى پیروى. مرحوم آیت الله قاضى طباطبایى مى‏فرمایند: ارزش دارد انسان نیمى از عمرش را بگردد و یک انسان با کمال بیابد و بقیه عمرش را با او مصاحبت کند. در این‏جا شخص به ظاهر نیمى از زندگى خود را از دست داده، ولى در عوض انسان با کمال و صاحب نفسى پیدا کرده است. این دستاورد عین سود خالص است.

نقش الگوگیری

مسائل مربوط به حوادث پیرامونى، انسان چگونه باید برخورد بکند؟ حالا حوادث پیرامونى، یک وقت مربوط به دوره‏یى است که مترو هست و قطار هست و جت هست و کامپیوتر هست یک وقت مربوط به دوره‏یى است که نه، این چیزها نیست، اما حوادث پیرامونى بالاخره چیزى است که انسان را همیشه احاطه مى‏کند. انسان دوگونه مى‏تواند با این قضیه برخورد کند: یکى مسؤولانه، یکى بى‏تفاوت. مسؤولانه هم انواع و اقسام دارد با چه روحیه‏یى، با چه نوع نگرشى به آینده. آدم باید این خطوط اصلى را در آن شخصى که فکر مى‏کند الگوى او مى‏تواند باشد، جستجو کند و از آنها پیروى نماید.

مقصود، عواملى است که پس از تشکیل نطفه از طریق محیط بر انسان وارد مى‏شود. این عوامل شامل محیط درون رحمى (پیش از تولد) مانند اکسیژن، مواد غذایى، حرارت، احوال مادر، ضربه‏هاى فیزیکى و روانى، تشعشعات و داروها است. محیط طبیعى پس از تولد، مانند آب و هوا، تغذیه و منطقه جغرافیایى و محیط اجتماعى نیز شامل خانواده، مدرسه، همسالان، جامعه، فرهنگ، دین، رسانه‏هاى جمعى، محل کار و نهادهاى سیاسى مى‏شود. پایه‏هاى محیطى به صورت‏هاى مختلف بر فرد تأثیرگذار است و زمینه‏هاى تغییر یا تحول را به وجود مى‏آورد. انواع تأثیرات محیط عبارتند از: رشد و شکوفایى استعدادها، شکل‏دهى هدایت رفتار، الگودهى‏ به شخصیت فرد، آموزش و انتقال اطلاعات و بالأخره‏ جامعه‏پذیرى از طریق انتقال آداب و رسوم و هنجارهاى اجتماعى. در خصوص ارزش‏هاى اخلاقى و فضایل و رذایل مى‏توان همه این تأثیرات را به حساب آورد: محیط مساعد، موجب رشد و شکوفایى زمینه‏هاى اولیه وراثتى در فضایل یا رذایل مى‏شود و مى‏تواند رفتار فرد را هدایت کند و الگوهاى مناسبى براى شخصیت وى فراهم سازد.[1] در عین حال، اطلاعات مورد نیاز درباره عواقب امور و نیکوکار و بدکار با مشاهده محیط اجتماعى و تاریخى قابل دسترسى است. مهم‏ترین تأثیر پایه‏هاى محیطى، تربیت اخلاقى است که با روش‏هاى الگوپذیرى، همانند سازى، موعظه اخلاقى و ... حاصل مى‏شود.[2] خانواده نیز یکى از مهم‏ترین ارکان پایه‏هاى محیط در تحولات اخلاقى است.[3]

از روش‏هاى توصیه شده جهت تقویت بعد چهارم زندگى، روش الگوبردارى‏ و مدل سازى ذهنى است. ما مى‏توانیم از افراد موفق الگوبردارى‏ کنیم و در ذهن خویش دست به مدل سازى مناسب بزنیم.[4]

الگو قراردادن شخصیت‏ها به این معنا است که اصول کلى و خط مشى آنان را شناسایى کرده و متناسب با شرایط زمانى پیاده کرد مثلاً عبادت، تقوا و عفاف، تربیت صحیح فرزند، خوب شوهردارى کردن، زهد و ساده‏زیستى، خدمت به تهى‏دستان، خدمات اجتماعى، هوشیارى سیاسى، دانش وسیع دینى، شهامت در دفاع از حق و... از ویژگى‏هاى بارز آن حضرت بوده است و براى هر فرد مسلمان مى‏تواند الگو باشد.

ولى آنچه این الگوگیرى‏ در مسائل معنوى را از الگوگیرى‏ در موضوعات دیگر مثل ورزش و ... متمایز مى‏کند، امور زیر است:

1. در این الگوگیرى قلوب به هم متصل است و تأثیرگذار.

2. این اتصال به اهل‏بیت علیهم السلام و انبیاى الهى مى‏رسد.

3. و به خاطر همین اتصال انسان در مسائل معنوى به جایى مى‏رسد که مى‏تواند از ارواح این بزرگان بهره ببرد و با آنان ارتباط برقرار کند.

4. و مهم‏تر اینکه این الگوها در برزخ هم انسان را همراهى مى‏کنند.

5. و حتى در بهشت این سیر رشد ادامه دارد.[5]

مقام معظم رهبرى اخیراً در صحبت با حوزویان بر توجه به بزرگان نحله اخلاق و معنوى نجف اشرف و الگوبردارى‏ از آنان تأکید کردند که این مطلب واقعاً مطلبى بجا و صحیح و ضرورى است. شناخت علماى نجف (از مرحوم ملاحسینقلى همدانى و شاگردان بزرگوارشان تا مرحوم قاضى و علامه طباطبایى و آیت الله بهجت قدس سره) و الگوبردارى‏ از آن بزرگواران و سیره اخلاقى و معنوى‏شان واقعاً لازم و ضرورى است. تصور من بر این است که این ظرفیت در بزرگان تخت فولاد هم هست. اگر این بزرگان و آثارشان، شناسایى، طبقه بندى و به طور صحیح معرفى مى‏شدند و در زمینه علوم تربیتى و آداب و ادب‏ (به سبک منیة المرید) و در بخش اخلاق و نیز در بخش معرفت و معنویت تفکیک و طبقه‏بندى مى‏شدند، تأمین‏کننده نیاز فعلى حوزه‏ها بودند.

حلم و بردبارى، صبر و استقامت، مهربانى و نرم خویى و ایثار و فداکارى این پیامبر رحمت، اقوام بیابان گرد و جنگ جو و خون ریز و بى عاطفه را چنان تربیت کرد که آنان سرآمد ایثار و بردبارى و مهربانى شدند و در کنار آن حضرت براى اعتلاى انسانیت، فداکارى کردند. شناخت این پیامبر رحمت و شناخت جامعه معاصر وى براى مسلمانان و پیروان این پیامبر مهربانى، براى الگوبردارى‏ و پیروى از او، ضرورى است.

تقسیم بندی الگوگیری

در ادامه باید دانست الگوگیرى در یک تقسیم بندى کلى بر دو محور «ارزش ها» و «روش ها» استوار است که ارزش ها ثابت است ولى روش ها با توجه به شرایط مختلف قابل تغییر است. به طور مثال: اصل عبادت خدا، اطاعت شوهر، تربیت فرزند، حضور در صحنه سیاست، تعلیم دیگران و خدمت رسانى به مردم، از اصول ارزشى است. اما مقدار وقت گذارى براى هر کدام و روش ها و ابزارهاى آن با توجه به موقعیت و شرایط افراد تغییر پذیر است.

امیر مؤمنان (ع) در نهج البلاغه مى فرماید: «الا و ان لکل مأموم اماما یقتدى به و یستضى‏ء بنور علمه، الا و ان امامکم قد اکتفى من دنیاه بطمریه و من طعمه بقرصیه، الا و انکم لا تقدرون على ذلک ولکن اعینونى بورع و اجتهاد و عفه و سداد آگاه باشید که هر رهروى رهبرى دارد که پیرو اوست و از نور دانش او روشنى و فروغ مى گیرد. بدانید که پیشواى شما از دنیا به دو لباس کهنه و دو قرص نان بسنده کرده است. آگاه باشید که شما توان این کار را ندراید ولى مى توانید با تقوا و تلاش و کوشش و عفت و کار و برنامه درست و استوار مرا یارى دهید. به هر حال نامه شما حاکى از ایمان و پایدارى شماست با یارى جستن از خداوند و توسل به دامن پاکان معصوم از خداوند سعادت و حسن عاقبت و ثبات قدم در راه او را طلب کنید.

موفقیت در الگوگیری

امیر مؤمنان على علیه السلام مى‏فرماید:

آداب، همانند لباس‏هایى فاخرند که نو به نو مى‏شوند.[6] از آنجا که تأدب به آداب اجتماعى، پرجاذبه است و دیگران را به سوى انسان جذب مى‏کند، بستر خوبى براى ارائه اسوه مطلوب اخلاقى و الگوسازى‏ عملى و امر به معروف و نهى از منکر غیر مستقیم و حتى مستقیم و اصلاح جامعه فراهم مى‏کند؛ و بالأخره اینکه تأدب افراد یک جامعه به آداب اجتماعى، در صورتى که فراگیر شود، ضریب همبستگى اجتماعى (قومى، ملى، مذهبى) را بالا مى‏برد و بدین ترتیب زمینه را براى استفاده از ظرفیت‏هاى بالاى جامعه هماهنگ و متحد، فراهم مى‏آورد.[7]

یکى از دلایل عمده‏اى که تولیدکنندگان و طراحان خارجى توانسته اند در سطح جهانى جایى براى خود باز کنند و مُدآفرینى داشته باشند، آشنایى با مبانى روان‏شناختى «تأثیرگذارى» و به کارگیرى روش‏ها و اصول فنى مناسب در کار است، در حالى که تولیدکنندگان داخلى، معمولًا به الگوبردارى‏ و تقلید مى‏پردازند و به مُدهاى غربى را ترویج مى‏کنند.[8]

راه الگوگیرى‏

یک جوان یا نوجوان براى فعالیت در یک رشته ورزشى، در ابتداى راه به الگوهاى جهانى نیاز ندارد. در این مرحله چه بسا یکى از ورزشکاران محله و شهر، براى او الگو باشد و او را یک قدم به کمال نزدیک کند و در مراحل بعد است که به الگوهاى بالاترى نیاز پیدا مى‏کند.

در مسائل معنوى نیز همین موضوع مطرح است. بدیهى است که سرمشق‏هاى نهایى کمال و انسانیت، اهل‏بیت علیهم السلام هستند؛ ولى چون توان ما به حدى نیست که بتوانیم دائم در محضر ائمه علیهم السلام باشیم و مستقیم از آن‏ها بهره ببریم، با الگوهاى واسطه‏اى ارتباط برقرار مى‏کنیم.

قرآن کریم مى‏فرماید:

قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فى إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ؛[9]

قرآن کریم، علاوه بر حضرت ابراهیم علیه السلام، پیروان او را نیز الگو معرفى مى‏کند.

بدین ترتیب ما یک هرم الگوها داریم که در رأس این هرم، پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، اهل‏بیت علیهم السلام و انبیاى عظام هستند و در مراتب بعد، عالمان ربانى و اولیاى الهى و مؤمنان هستند. براى رشد معنوى لازم است به این شبکه وصل شویم، تا این‏که قدم به قدم به کمال برسیم و محضر اهل‏بیت علیهم السلام را درک کنیم.

البته تذکر این نکته ضرورى است که الگو دانستن اولیاى خدا و انسان‏هاى شریف که ما دون اهل‏بیت علیهم السلام هستند به معناى قطع ارتباط هر چند موقت- با آن خاندان عصمت و طهارت نیست. یک مؤمن خداجو همیشه و در همه حال، دست توسل به دامان آن خاندان مطهر مى‏زند و آن بزرگواران را در قله انسانیت و تابلوى نهایى راه سلوک مى‏داند.

اکنون به تناسب ایام، یادآورى مى‏کنیم که کاروان کربلا و اصحاب امام حسین علیه السلام‏[10] بهترین و جامع‏ترین الگوها را در بر دارد؛ پروانگانى که گرد شمع وجود مقدس امام حسین علیه السلام گرد آمدند و و ما آن‏ها را چنین زیارت مى‏کنیم:

السلام علیکم أیها الشهداء أنتم لنا فَرْطٌ و نحن لکم تَبَعٌ؛

سلام بر شما اى شهدا! شما پیشگام ما هستید و ما پیرو شماییم.[11]

از کودکان و زنان و جوان نوباوه گرفته که رجز مى‏خواند و مى‏گوید: «امیرى حسین و نعم الامیر»؛ تا آن غلام سیه چرده و همچنین از حر بن یزید ریاحى تا امثال حبیب بن مظاهر، هر یک با عملکرد خود، الگویى ماندگار در طول تاریخ شدند.

هر کس با توجه به موقعیت خود مى‏تواند با این الگوها ارتباط برقرار کند تا به کمال نزدیک شود و بتواند محضر اهل‏بیت علیهم السلام را درک کند.

البته براى موفقیت در این الگوگیرى، فعالیت علمى و نظرى صِرف کافى نیست؛ بلکه به تلاش مضاعف در محورهاى گوناگون نیاز است که اکنون به برخى از این موارد اشاره مى‏کنیم:

1. اگر بخواهیم راهى به عاشورا بیابیم و با این الگوها پیوند برقرار کنیم، به مطالعه مستمر درباره جریان عاشورا نیاز داریم؛ یعنى باید به طور مستمر با این الگوها ارتباط فکرى داشته باشیم و ایامى نباشد که ذهن ما از توجه به این گوهرهاى والا خالى باشد.

2. توسل به سیدالشهداء علیه السلام و استمداد از حضرت را باید از برنامه‏هاى جدى خود بدانیم و به کم هم قانع نشویم؛ براى مثال در زیارت عاشورا ملاقات با حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه الشریف و مقام محمود، عاقبت به خیرى، همراهى با امام حسین علیه السلام و آبرومندى و ... مى‏خواهیم که نشان مى‏دهد در توسل به آن حضرت چه موارد مهمى را مى‏توان باید درخواست کرد. از آیت الله سید على آقا قاضى رحمه الله نقل شده است:

اکثر افرادى که موفق به نفى خواطر شده و توانسته‏اند ذهن خود را پاک و صاف نموده و از خواطر مصفا کنند و بالاخره سلطان معرفت براى آنان طلوع نموده است، در یکى از این دو حال بوده‏اند:

اول در حین تلاوت قرآن مجید و التفات به خواننده آن، که چه کسى در حقیقت قارى قرآن است. در آن وقت بر آنان منکشف مى‏شده که قارى قرآن، خدا است.

دوم از راه توسل به حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام؛ زیرا آن حضرت را براى رفع حجاب و موانع طریق نسبت به سالکین راه خدا، عنایتى عظیم است.[12]

توسّل به سالار شهیدان علیه السلام به ویژه در دهه اول ماه محرم از اهمیت بسیارى برخوردار است. مرحوم آیت الله کشمیرى در این باره مى‏فرمود:

سزاوار است انسان از اول محرم تا سیزدهم محرم در ساعت و مکان مشخص، زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام و دعاى علقمه بخواند و آن را ترک نکند. اگر کسى در طول سال، بیش از این ایام را موفق به خواندن زیارت عاشورا شد، هنیئاً له [گوارایش باد] وگرنه حداقل این است که در هر سال، خواندن زیارت عاشورا در این ایام را از دست ندهد.

3. چنانکه به طور مکرر توصیه شده است، باید از ارتباط با عاشورا و امام حسین علیه السلام با اشک غافل نشویم؛ از این رو لازم است در مجالس امام حسین علیه السلام حاضر شویم و براى مصائب آن حضرت اشک بریزیم. این اشک، آثار معنوى فوق‏العاده‏اى دارد. آیت الله سید عبدالکریم کشمیرى رحمه الله مى‏فرمود:

چشم بصیرت انسان بر اثر چند عمل باز مى‏شود؛ یکى از آن اعمال، گریه بر امام حسین علیه السلام است. گریه بر حضرت، قدرتى مى‏دهد که انسان مى‏تواند حقایق ملک و ملکوت را ببیند.

گریه بر امام حسین علیه السلام گوهر وجود انسان را صیقل مى‏دهد، از آلودگى‏ها و غبارها پاک مى‏کند و وجود انسان را طلایى مى‏کند؛ چرا که این گریه مانند دیگر گریه‏ها نیست که احیاناً براى امور مادى هستند؛ بلکه گریه‏اى است با پشتوانه‏اى ویژه و معادلات دقیق و حساب شده.

این گریه، صرفاً یک اتفاق عاطفى و عصبى نیست؛ بلکه پشتوانه‏هاى بسیارى دارد که براى این اشک، زمینه‏سازى کرده است؛ از جمله محبتى که سبب احساس یگانگى و پیوند عاطفى مى‏شود و پیش از آن، معرفت و شناختى که باعث این محبت است. همچنین امور اعتقادى متعدد از توحید و نبوت گرفته تا امامت و حقانیت اهل‏بیت علیهم السلام و حتى تقبیح ظلم و ظالم و ... و پذیرش این امور، وراى این اشک و آه، نهفته است؛ لذا ممکن نیست کسى براى حضرت سیدالشهدا علیه السلام بى‏دلیل و بیهوده گریه کند.

از این رو اگر کسى منقلب شد و توفیق گریه یافت، حیف است که آن را از دست بدهد و باید بکوشد تا این مقام ارزشمند را حفظ کند؛ چرا که هیچ عبادتى مانند گریه بر سیدالشهدا علیه السلام و پیوند قلبى با آن حضرت سبب پاکى از رذائل و تکامل و رشد نمى‏شود.[13][14]

نتیجه

الگوگیری و نقش آن غیر قابل انکار در زندگی انسان می باشد و هرکس برای موفقیت نیاز به این الگوگیری دارد.پس لزوم شناخت این مفهوم تاثیر بسزاای در راه رشد معنوی و مادی انسان دارد.بنابراین با شناخت صحیح الگو می توان این راه را طی کرد و به موفقیت رسید. در این نوشته سعی شد از الگو مقداری و لو اندک صحبن و بحث شود و ره های مناسبی با استفاده از آیات و روایات به مخاب داده شود.

---

[1] ( 1). ر. ک. بحارالانوار، ج 74، ص 355.

[2] ( 2). ر. ک. احمد دیلمى و آذربایجانى، اخلاق اسلامى، بخش سوم.

[3] موسسه فرهنگى دارالهدى، نشریه تربیتى اخلاقى خلق، 35جلد، موسسه فرهنگى دار الهدى - قم، چاپ: اول.

[4] نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها (معاونت آموزشى و پژوهشى استادان و دروس معارف اسلامى)، ماهنامه پرسمان سال سوم (1383)، 12جلد، مؤسسه فرهنگى و هنرى ابناء الرسول (ص) - تهران، چاپ: اول، 1392.

[5] موسسه فرهنگى دارالهدى، نشریه تربیتى اخلاقى خلق، 35جلد، موسسه فرهنگى دار الهدى - قم، چاپ: اول.

[6] ( 2).« الآداب حلل مجدده»، غررالحکم، عبد الواحد بن محمد تمیمى آمدى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1366 ش، ص 247.

[7] موسسه فرهنگى دارالهدى، نشریه تربیتى اخلاقى خلق، 35جلد، موسسه فرهنگى دار الهدى - قم، چاپ: اول.

[8] نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها (معاونت آموزشى و پژوهشى استادان و دروس معارف اسلامى)، فصلنامه مکاتبه و اندیشه سال دوازدهم (1390)، 4جلد، مؤسسه فرهنگى و هنرى ابناء الرسول (ص) - تهران، چاپ: اول، 1392.

[9] ( 2). سوره ممتحنه: 4.

[10] ( 3). قال الحسین علیه السلام:« و لکم فىّ اسوة» موسوعه کلمات الامام حسین، ص 361.

[11] ( 4). کامل الزیارات، ص 360.

[12] ( 1). رساله لب اللباب.

[13] ( 2). در این نوشتار از برخى سخنان استاد گرانقدر حجت الاسلام والمسلمین جعفر ناصرى درباره حضرت سیدالشهدا علیه السلام و جریان عاشورا بسیار بهره گرفته‏ایم.

[14] موسسه فرهنگى دارالهدى، نشریه تربیتى اخلاقى خلق، 35جلد، موسسه فرهنگى دار الهدى - قم، چاپ: اول.