الگوی مصرف فردی در آیات و روایات

چکیده

   الگوی مصرف یکی از کلیدی ترین موارد زندگی انسان است که در اگر رعایت درستی در آن نداشته باشد دچار آسیب های جدی خواهد شد. آسیب های همچون از دست دادن مدیریت فردی و اجتماعی می شود. لذا باید دقت کرد و این حیطه از زندگی با مصرف درست با الگو گیری از آیات اللهی و روایات اسلامی مسیر صحیحی را انتخاب و در این عرصه هم با شناخت قدم بردارد.

 

واژگان کلیدی

الگو،مصرف،فردی،آیات،روایات

مقدمه

   الگوی مصرف از بحث های بسیار با اهمیت این روزهای جامعه ما می باشد که در صورت رعایت اصولی و درست آن شاهد ارتقای سطح زندگی فردی و اجتماعی در جامعه حواهیم بود.

   یکى از پایه‌هاى اصلى توسعه اقتصادى، «اصلاح الگوى مصرف» است.[1] افزایش درآمد سرانه ملّى، بدون این اقدام اساسى، نمى‌تواند نقش مؤثّرى در توسعه پایدار، ایفا نماید؛ زیرا اگر الگوى مصرفْ اصلاح نگردد، مصرف بى‌رویه، موجب تباهىِ منابع قابل سرمایه‌گذارى مى‌شود و زمینه رشد اقتصادى و رفاه جامعه در بلندمدت از بین مى‌رود. همچنین امکان مشارکت در هزینه‌هاى عمومى و بهبود توزیع درآمد فراهم نمى‌شود؛ از این رو، موضوع اصلاح الگوى مصرف در نظام اسلامى، از اهمّیت ویژه‌اى برخوردار است. اصلاح الگوى مصرف، فقط یک مسئله اقتصادى نیست؛ بلکه ابعاد فرهنگى و اجتماعى نیز دارد.[2] اصلاح الگوى مصرف، مى‌تواند به خودسازى انسان و مهار تمایلات غریزى او مانند: خودخواهى، حرص، طمع و تجمل‌گرایى کمک کند و با ریاضت اختیارى، موجب شکوفایى معنوى انسان گردد.[3]

   در احادیث و روایات به صورت زیر به الگوی مصرف تاکید شده است که در کلام امام صادق علیه السلام به آن اشاره شده است ایشان می فرمایند:در مورد دارایی انسان مالک حقیقی آنها نیست و خداوند مالک حقیقی می باشد و بر طبق آنچه خداوند دستور داده است مصرف گردد.امام صادق علیه السلام چون به ایشان گفته شد: حقیقت پرستش چیست‌؟ -: سه چیز است: بنده، آنچه را خداوند به او بخشیده، دارایىِ خود نداند؛ چرا که بندگان، دارایى ندارند و همه دارایى‌ها را از آنِ خدا مى‌دانند و آن را در همان مواردى که خداى متعال به ایشان فرمان داده، مصرف مى‌کنند.... پس هنگامى که بنده، آنچه را خداى متعال به او سپرده، دارایىِ خود نداند، خرج کردن در مواردى که خداى متعال فرمان داده، بر او آسان خواهد شد.

   امام صادق علیه السلام در حدیثی دیگر در مورد افرادی که از مال دنیا کم برخوردارو برخی بیشتر می باشد اصولی مطرح می کند که حائز اهمیت می باشد.تفسیر العیّاشى به نقل از ابان بن تَغلِب: امام صادق علیه السلام فرمود: «آیا گمان مى‌کنى که خداوند، با کرامت خویش، بعضى را مال بخشیده و برخى دیگر را خوار شمرده و مال را از آنان دریغ فرموده است‌؟! چنین نیست؛ بلکه مال، از آنِ خداوند است و آن را نزد انسانْ امانت مى‌نهد و آدمیان را مجاز مى‌شمرد که با میانه‌روى، بخورند و بیاشامند و بپوشند و زناشویى کنند و سوارى بگیرند و بیشتر از این حد را به مؤمنان فقیر ببخشند و نیازهاى آنان را برآورده سازند. آن کس که چنین کند، آنچه مى‌خورد و مى‌آشامد و سوار مى‌شود و به زناشویى مى‌گیرد، حلال است؛ و آن کس که از این حد بگذرد، بهره‌ورى‌هایش حرام است». لذا  در این بحث به برخی از موارد الگوی مصرف فردی با کلام اللهی و روایات معصومین علیه السلام اشاره می گردد.

موارد تخصیص درآمد

   از اموری که باید به آن توجه کرد مسائل مالی در حوزه شخصی می باشد که چگونه می توان درآمد شخصی را مدیریت و برنامه ریزی کرد و از اسراف و زیاده روی خودداری کرد. که به موارد ذیل به صور ت مختر در آیات و روایت اشاره می شود:

نیازهای شخصی

   در آیه 15 سوره ملک در مورد آنچه خداوند برای شما مقرر کرده است مواردی را بیان می کند که به بخشی از آنها در تفسیر المیزان اشاره شده است،«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنٰاکِبِهٰا وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ»[4].

«اوست که زمین را براى شما رام کرد؛ پس در اطراف و کناره‌هاى آن، راه بروید و از روزىِ او بخورید و [بدانید که] برانگیختن [در روز رستاخیز]، به سوى اوست.»

امر در جمله" بخورید از رزق آن" امر وجوبى نیست، بلکه تنها جواز و اباحه را مى‏رساند. و کلمه" نشور" و همچنین کلمه" نشر" به معناى احیاى مردگان بعد از مردن است، و اصل این کلمه به معناى نشر طومار و جامه، یعنى گشودن آن بعد از جمع کردن و پیچیدن آن است.

   و معناى آیه این است که خداى تعالى آن کسى است که زمین را منقاد و رام شما کرد، تا بتوانید بر پشت آن قرار بگیرید، و از این قطعه به آن قطعه‏اش بروید، و از رزقش که او برایتان مقدر فرموده بخورید، و به انواع مختلفى براى به دست آوردن آن رزق در زمین تصرف کنید.[5] رزقی که خداوند برای بندگان مقرر نموده است تا بوسیله آن امورات شخصی خود را اداره کنند.

آشکار کردن نعمت

   نعمت های که خداوند متعال در مورد انسان ها قرار داده است نمونه ای دیگر در الگوی مصرف می باشد که انسان ها با آنها نیازهای خود را برطرف می کنند و بتوانند با مدیریت صحیح مصرف و نه افراط و تفریط استفاده های گوناگون خود را از این مواهب اللهی و نعمت ها پاک و پاکیزه داشته باشند.

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تُحَرِّمُوا طَیِّبٰاتِ مٰا أَحَلَّ اللّٰهُ لَکُمْ وَ لاٰ تَعْتَدُوا إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ * وَ کُلُوا مِمّٰا رَزَقَکُمُ اللّٰهُ حَلاٰلاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ‌»

«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چیزهاى پاکیزه‌اى را که خدا براى شما حلال کرده، حرام نکنید و از حد مگذرید؛ که خدا از حدگذرندگان را دوست نمى‌دارد. و از آن چیزهاى حلال و پاکیزه‌اى که خداوند روزى‌تان کرده، بخورید و از خداوندى که به او ایمان دارید، پروا داشته باشید».

   در آیه نخست، اشاره به تحریم قسمتى از مواهب الهى وسیله بعضى از مسلمین شده، و آنها را از تکرار این کار نهى مى‏کند، و مى‏گوید:" اى کسانى که ایمان آورده‏اید" طیبات" و امور پاکیزه‏اى را که خداوند براى شما حلال کرده بر خود حرام مکنید، (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ‏)[6] ذکر این حکم علاوه بر ملاحظه شان نزول ممکن است اشاره به این باشد که اگر در آیات گذشته مدح و تمجیدى از جمعى از دانشمندان و رهبانان مسیحى شد به خاطر انعطاف و تسلیم آنها در برابر حق بود، نه به خاطر برنامه ترک دنیا و تحریم طیبات، و مسلمانان نمى‏توانند در این قسمت از آنها اقتباس کنند با بیان این حکم، اسلام صریحا بیگانگى خود را از مساله رهبانیت و ترک دنیا آن چنان که مسیحیان و مرتاضان دارند اعلام داشته است، شرح بیشتر درباره این موضوع را در ذیل آیه 27 سوره حدید وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها مطالعه خواهید فرمود.

   سپس براى تاکید این موضوع مى‏گوید: از حد و مرزها فراتر نروید، زیرا خداوند تجاوز کنندگان را دوست ندارد (وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ‏). در آیه بعد مجددا روى مطلب تاکید کرده، منتها در آیه گذشته نهى از تحریم بود و در این آیه امر به بهره گرفتن مشروع از مواهب الهى کرده مى‏فرماید:" از آنچه خداوند به شما روزى داده است حلال و پاکیزه بخورید" (وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً).

   تنها شرط آن این است که رعایت اعتدال و تقوا و پرهیزگارى در بهره‏گیرى‏ از این مواهب را فراموش نکنید، لذا مى‏گوید: (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ‏) یعنى ایمان شما به خدا ایجاب مى‏کند که همه دستورات او را محترم بشمرید، هم بهره گرفتن و هم رعایت اعتدال و تقوى.[7][8][9]

گشاده‌دستى براى خانواده

   از نمونه های دیگر در مورد الگوی مصرف صحیح مخارج و ملزومات خانواده می باشد.مخارجی که باز ازدواج و تشکیل خانواده بوجود می آید و شخص در مسیر تامین آنها تلاش و کوشش انجام می دهد تا بتواند زندگی صحیح از لحاظ مالی داشته باشد که در روایات ذیل به آنها اشاره شده است:

   در کلام پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در مورد هزینه های خانواده نخستین موردی که در ترازوی سنجش قرار می گیرد نقفه فرد نسبت به خانواده اوست از این رو این هزینه از ارزش بالای برخوردار است، پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى که در ترازوى [اعمال] بنده گذاشته مى‌شود، نفقه او بر خانواده‌اش است.

   در حدیثی دیگر آمده است که ارزش درآمد انسان برای مخارج خانواده چندین برابر به او خداوند عنایت می کند،پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى نیست که درآمدى به دست آورد و آن را خرج خانواده‌اش کند، مگر آن که خداوند براى هر درهمى که خرج خانواده‌اش مى‌کند، هفت‌صد برابر به او عطا فرماید.

پس انداز

  با توجه به مخارج روزمره زندگی و لزوم آینده نگری در مصرف لوازم زندگی لذا بایدبه فکر اندوخته ای داشته باشد و از این طریق امورات خود را مدیریت کند که در حدیث ذیل به آن اشاره شده است.

   در این حدیث امام صادق علیه السلام به سبک زندگی حضر ت سلمان صحابی گرانقدر پیامبر اکرم در پس انداز اشاره و راهنمایی کرده است. امام صادق علیه السلام در پاسخ به گروهى از صوفیه -:... و امّا سلمان، هرگاه سهم خویش از بیت المال را مى‌گرفت، به اندازه نیاز یک سالش، از آن بر مى‌گرفت تا نوبت آینده دریافتش فرا رسد. به وى (سلمان)، گفته شد: اى ابو عبد اللّه! با آن که زاهدى، چنین مى‌کنى [و براى رفع نیازت، کار مى‌کنى]، حال آن که نمى‌دانى امروز مى‌میرى یا فردا!. سلمان، پاسخ داد: «چرا همان گونه که مرگم را بیم دارید، زندگى‌ام را امید نمى‌بَرید؟ اى نادانان! مگر نمى‌دانید آنگاه که آدمى نتواند نیاز زندگى‌اش را تأمین کند، روانش با او ناآرامى مى‌کند و هرگاه نیازش را تأمین سازد، روانش آرامش مى‌یابد؟».

ساماندهى ثروت و سرمایه‌گذارى

   ثروت و اندوخته مالی از موارد زندگی انسان می باشد و هر شخص با توجه به توان مالی خود اموال و املاکی دارد که از این سرمایه برای امورات خود استفاده می کند و با ید الگوی مصرف بهینه ای داشته باشد تا از رهگذر آن به هلاکت در دین و دنیا نیفتد که امیرالمومنین علی علیه السلام در نهج البلاغه به آن اشاره می کند.

الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ‌: مَن کانَ فی یَدِهِ شَیءٌ مِن رِزقِ اللّهِ سُبحانَهُ فَلیُصلِحهُ‌؛ فَإِنَّکُم فی زَمانٍ إذَا احتاجَ المَرءُ فیهِ إلَى النّاسِ کانَ أوَّلُ ما یَبذُلُهُ لَهُم دینَهُ‌.[10][11]امام على علیه السلام در حکمت‌هاى منسوب به وى -: هر کس چیزى از روزى خداى سبحان را در اختیار دارد، باید از آن، درست نگاهدارى کند؛ زیرا شما در زمانه‌اى به سر مى‌برید که اگر انسان به مردم نیازمند شود، نخست دینش را به آنان تسلیم مى‌کند.

انفاق در راه خدا

   از موارد مصرف و الگوهای گوناگون آن بحث مربوط به انفاق و کمک به فقیرا و مستمندان می باشد که در زندگی روزمره انسان قابل مشاهده می باشد و در سراسر دنیا در نزد همه اقوام و ملل مختلف رخ می دهد در تفسیر المیزان در آیه 10 سوره منافقون به موارد احسان و انفاق در راه خدا و وجوب و استحباب آن اشاره کرده و خواسته که قبل از اجل و مرگ نسبت به اهتمام ویژه ای داشته باشند.«وَ أَنْفِقُوا مِنْ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لاٰ أَخَّرْتَنِی إِلىٰ أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّٰالِحِینَ‌»[12].«و از آنچه شما را روزى کرده‌ایم، انفاق کنید، پیش از آن که یکى از شما را مرگ فرا رسد. پس مى‌گوید: «پروردگارا! چرا مرا تا سرآمدى نزدیک، بازپس نداشتى تا صدقه دهم و از نیکان و شایستگان باشم‌؟»." وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ ..." در این جمله مؤمنین را امر مى‏کند به انفاق در راه خیر، اعم از انفاق واجب مانند زکات و کفارات، و مستحبّ مانند صدقات مستحبى. و اگر قید" مِنْ ما رَزَقْناکُمْ" را آورد براى اعلام این حقیقت بود که دستور فوق درخواست انفاق از چیزى که مؤمنین مالکند و خدا مالک آن نیست نمى‏باشد، چون آنچه را که مؤمنین انفاق مى‏کنند عطیه‏اى است که خداى تعالى به‏آنان داده، و رزقى است که رازقش او است، و ملکى است که او به ایشان تملیک فرموده، آن هم تملیکى که از ملک خود او بیرون نرفته پس در هر حال منت خداى تعالى راست.

   " مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ"- یعنى قبل از آنکه قدرت شما در تصرف در مال و انفاق آن در راه خدا تمام شود." فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلى‏ أَجَلٍ قَرِیبٍ"- این جمله عطف است بر جمله قبلى، و اگر کلمه" اجل" را مقید به قید" قریب" کرد، براى این بود که اعلام کند به اینکه چنین کسى قانع است به مختصرى عمر، به مقدارى که بتواند مال خود را در راه خدا انفاق کند، تقاضاى اندکى مى‏کند تا اجابتش آسان باشد. و نیز براى این است که اجل و عمر هر قدر هم که باشد اندک است هم چنان که رسول خدا (ص) فرمود:" کل ما هو آت قریب‏[13]- هر آنچه خواهد آمد نزدیک است"." فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ"- در این جمله کلمه" اصدق" به نصب قاف خوانده مى‏شود تا جواب تمناى" چه مى‏شد مرا تا مدتى اندک مهلت مى‏دادى" باشد، و کلمه" اکن" به سکون نون خوان[14]

نتیجه

   با توجه با آنچه بیان شد از آیات و روایات می توان اینگونه گفت که در مسیر زندگی بشری الگوی مصرف تاثیر زیادی در ایمان و اعتقاد انسان دارد و عدم رعایت این امور بنابر آیات و روایات که آمده در متون دینی عوارض خاصی را در پی دارد. پس باید این موارد در زندگی مالی را به درستی شناخت و در مسیر درست آن گام برداشت.

 

---

[1]  پایه‌هاى توسعه اقتصادى، عبارت است از: دانش، برنامه‌ریزى، کار، بازار، مصرف و دولت. در اسلام، علاوه بر این اصول، براى توسعه پایدار اقتصادى، پایه‌هاى دیگرى نیز مطرح شده‌اند، مانند: اصول اعتقادى، اصول حقوقى، اصول اخلاقى، اصول عبادى و.... در این باره، ر. ک: توسعه اقتصادى بر پایه قرآن و حدیث.

[2]  سخنرانى معظم له در تاریخ ١٣٨٨/١/١ در آستان قدس رضوى.

[3] محمدی ری‌شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، صفحه: ۸، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر، قم - ایران، 1388 ه.ش.

[4]  الملک: ١٥.

[5] طباطبایى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، 20جلد، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى - ایران - قم، چاپ: 5، 1374 ه.ش.

[6] درباره معنى" حلال" و" طیب" در جلد اول تفسیر نمونه صفحه 417 بحث شد

[7] مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، 28جلد، دار الکتب الإسلامیة - ایران - تهران، چاپ: 10، 1371 ه.ش.

[8]  المائدة: ٨٧ و ٨٨.

[9] محمدی ری‌شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، صفحه: ۷۶، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر، قم - ایران، 1388 ه.ش.

[10]  شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید: ج ٢٠ ص ٣١٢ ح ٥٨٥.

[11] محمدی ری‌شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، صفحه: ۸۶، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر، قم - ایران، 1388 ه.ش.

[12]  المنافقون: ١٠.

[13] سنن ابن ماجه، ج 1، ص 18.

[14] طباطبایى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، 20جلد، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى - ایران - قم، چاپ: 5، 1374 ه.ش.